عروسک های سنتی و حفظ ارزش های هویتی - وبلاگ جناب خان

به گزارش وبلاگ جناب خان، اگر بچه ها امروز را مخاطبان آینده آثار هنرصنعتگران درنظر بگیریم، شاید احتیاج به رسانه ای ویژه احساس گردد که محمل انتقال اندیشه ها و ارزش های گذشته باشد که بخشی از هویت ماست.

در دوران کودکی ما، میانسالان امروز همیشه خاطره ای از قاب خاتم بر طاقچه، چهل تکه دوزی ها و دستمال هایی که با شور گذشتگان به نقش های رنگارنگ آراسته بودند برجامانده که ما را به هنر گذشته پیوند می زند؛ اما با حضور فراگیر و روزافزون تکنولوژی در تمامی ابعاد زندگی، در ذهن نسل خردسال امروز چه یادی از این هنرها خواهد ماند تا در عظیمسالی به عنوان دغدغه ای آن را به خاطر آورد؟

از دیرباز عروسک های دست ساز بومی، کمتر جدی گرفته شده اند؛ اما همیشه پلی میان ارزش ها و باورهای فرهنگی و زیبایی شناختی جوامع کوچک تر و هنرها و مهارت های دستی آن ها بوده اند. از منظر میراث معنوی عروسک ارتباط گسترده ای با آیین ازدواج مقدس دارد که در نوروز برگزار می شده و ایزدبانوانی همچون ایشتار، آناهیتا و سَرَسْوَتی که منشأ باران و باروری کشتزارها بودند از بن مایه های این دست ساختهٔ فروتن اند. این آیین ها امروزه در قالب رسومات تداوم یافته و یا بعضی از آن ها منسوخ شده اند. هنرمندان گاه بی آنکه از این پیشینه مطلع باشند، به واسطة سنتی که سینه به سینه وارث آن هستند، عروسک ها را به گونه ای می سازند که هنوز رد پای اسطوره و آیین را در آن ها می توان دید؛ همانگونه که پژوهشگران بسیاری همچون شیوا مسعودی، پوپک عظیم پور، لیلا کفاش زاده و... در تألیفات متعدد خود این امر را نشان داده اند.

از یک منظر که همان اهمیت تاریخی و آیینی است، دیرینگی تندیسک های باروری همچون ونوس تپه سراب (هزاره ششم ق.م) و یا نمونه کهن عروسک جیرفت (هزاره سوم ق.م)، و تداوم این واژه در اشعار شاعران عظیم ایران همچون فردوسی (داستان تولد رستم)، خیام و نظایر آن ها، گواه پیشینه غنی عروسک دست ساز امروزی است؛ دست ساخته ای که تا امروز در عین تنوع و گوناگونی کارکرد جادو و تعویذی خود را گاه در طلب آفتاب و باران (عروسک های کتراگیشه، چمچه گلین، شیشلو، چولی قزک و...)، در دور نگاه داشتن ارواح شر از نوزادان (عروسک های قنداقی سربیشه و گتوند) و گاه در دفع شر و چشم زخم از نوعروسان (عروسک های وَوی، کَلینَک و...) یا دافع ناخوشی و بیماری حفظ نموده است.

در عین حال بعضی از آن ها پیغام آور بهار و یا اسبابی برای بازی بچه ها بوده اند. در واقع طلب استمداد، شفاخواهی، تقاضا برای دفع شر، باروری، باران و... از عروسک، رسانه ای ساخته که یک سوی آن انسان جامعه بومی و سوی دیگر نیرویی ماورایی است. اما عروسک اگرچه دارای وجه تاریخی و ارزش آیینی است، دارای نقش ویژه ای است که در حیطه روانشناختی مورد توجه پژوهشگرانی از جمله وینیکات، روانشناس و پزشک انگلیسی اطفال، بوده است.

عروسک های نخستین یا صنمک ها واسطه ای برای نیایش با یک قدرت فوق بشری بودند. همینطور از این دسته، عروسک های تدفینی در یونان و ایران در تابوت بچه ها گذارده می شدند تا آن ها را در مواجهه با دنیای ناشناخته پس از مرگ یاری کند. این موارد را وینیکات شیء گذاری می نامد. اما با تکامل ادراک، خالق ماهیتی معنوی پیدا کرد و پدیده های گذاری همچون مناجات، دعا و قرائت ادعیه جای اشیا گذاری را گرفتند. با این حال این اشیا در حوزه روانشناسی همچنان نقش ویژه ای دارند. نوزاد با هر جنسیتی پس از چندین ماه نخست، به بازی با عروسک ها علاقه مند می گردد و بیشتر مادران به نوزادشان اجازه می دهند که شیء به خصوصی داشته باشند و انتظار دارند بچه هاشان به این شیء به همان صورتی که هست، وابسته شوند. با توجه به این تعریف وینی کات، عروسک و اشیای کوچک نظیر آن را شیءگذاری می نامد.

این شیء به کودک یاری می نماید تا آن را به عنوان غیرِ من یا دیگری بشناسد. به این طریق او که تا پیش از این خود را وجودی یگانه با مادر تصور می کرد به استقلال و تمایز خود از او پی می برد. از این رو می توان دریافت که عروسک چه اندازه می تواند با مسأله هویت درگیر باشد. اسب تروآ، که بخشی از داستان جنگ تروآ در انه اید ویرژیل است، در قالب افسانه نشان می دهد که چگونه می توان توسط یک عروسک (یک اسب چوبی در ابعادی بسیار عظیم)، محتوایی آشوب انگیز را صلح آمیز جلوه داد. این توانایی انتقال و تغییر کیفیت پیغام، از عروسک رسانه ای قدرتمند می سازد که در تربیت کودک و حتی تغییر نگاه عظیمسالان در صورت استفاده هدفمند می تواند نقش آفرین باشد.

جدای از نمونه های کهن که به جرگه اشیای موزه ای پیوسته اند، عروسک های معاصر در خود ارزش های غنی از میراث معنوی (آیین های پیش بهاری، باران خواهی و پایکوبی های محلی) و صنایع دستی (چاپ سنتی، نمد، گلیم، حصیربافی، رودوزی های سنتی...) را حفظ نموده اند. در عرصه گردشگری عروسک در مقاصد بازدیدی همچون موزه عروسک های ملل تهران که با برگزاری کلاس های ساخت عروسک های ایران و ملل، مصادیق فرهنگی و هنر ایرانی را به بچه ها و عظیمسالان آموزش می دهد و یا اقامتگاه موزه عروسک و اسباب بازی کاشان که به آموزش مفرح بچه ها در یک اقامت کوتاه مسافرتی همت ورزیده، نقشی پررنگ ایفا می نماید.

با این مرور اگر به پرسش سطرهای نخستین بازگردیم شاید اگر بخواهیم ارزش های هویتی، میراث فرهنگی و صنایع و هنر دستی این مرز و بوم را در خاطر بچه ها امروز تا عظیمسالی شان ماندگار کنیم تا مخاطبان آینده این دستاوردها باشند، شاید باید از رسانه ای همچون عروسک بهره بگیریم که با مخاطب خود که بچه هاند، همزبان است.