درخواستی برای دسترسی عمومی به پیکره فرهنگستان - وبلاگ جناب خان

به گزارش وبلاگ جناب خان، یکی از فعالان پویش دسترسی عمومی به پیکره رایانه ای فرهنگستان زبان و ادب فارسی می گوید رییس فرهنگستان با پاسخ مثبت به این درخواست همگانی اثبات می نماید فرهنگستان نهادی است در خدمت جامعه، هم نشان می دهد فعالیت هایش محدود به واژه سازی نیست و این پیکره بزرگ و مفید را، چونان یکی از نتایج این فعّالیت ها، در اختیار عموم فارسی پژوهان، فارسی زبانان و ایرانیان قرار می دهد.

علی شاپوران، مدرس ادبیات در یادداشتی که در اختیار وبلاگ جناب خان قرار گرفته، درباره ضرورت دسترسی عمومی به پیکره رایانه ای فرهنگستان زبان و ادب فارسی نوشته است: فرهنگستان زبان و ادب فارسی از نخستین روزهای فعالیتش همیشه در معرض نقد بوده است. در این سال ها هم، به خصوص هنگام انتشار اقلام بودجه، انتقاد از آن در فضای مجازی بالا می گیرد. غالب این نقدها واژه سازی و واژه گزینی را تنها کار فرهنگستان می پندارند و دیگر فعالیت های گسترده آن را در زمینه زبان و ادبیات فارسی و دیگر گویش ها و زبان های ایرانی نادیده می گیرند و با هدف نقد شخص رییس فرهنگستان، بیشتر رویکردی سیاسی دارند.

یکی از اهداف مهم فرهنگستان، تدوین فرهنگ جامع زبان فارسی است؛ طرحی که در گروه فرهنگ نویسی فرهنگستان و به سرپرستی دکتر علی اشرف صادقی، دنبال می گردد و در پی تدوین فرهنگی جامع با شیوه ای خاص در زبان فارسی است. جامعه دانشگاهی و پژوهشگران زبان و ادبیات فارسی این طرح را نیز هدف نقدهایی قرار داده اند؛ نقدهایی که جنبه علمی دارد و از سوگیری سیاسی و جنجال خالی است و منکر این حقیقت نیست که تدوین فرهنگی جامع و نوین برای زبان فارسی هدفی ملی است که بی شک پیامدهای مثبت فراوانی خواهد داشت.

برای تدوین این فرهنگ، فرهنگستان پیکره ای دارای قابلیت جست وجو از متون زبان فارسی فراهم آورده که شامل بیش از 1500 متن ادبی کهن و معاصر، متن روزنامه ها و حتی وبگاه های اینترنتی است. این پیکره بسیار وسیع تر از چیزی است که برای تدوین فرهنگ سخن تهیه شده یا در سایت هایی مانند گنجور و نرم افزارهایی از قبیل دُرج دیده می گردد. طبیعی است گرچه هدف از ایجاد این پیکره تدوین فرهنگ جامع بوده است، استفاده از آن محدود به این کار نیست. اعضای فرهنگستان می توانند با رجوع به شواهد موجود در آن، بر جامعیت، دقت و سرعت پژوهش های خود بیفزایند. چند سالی هست که بسیاری پژوهشگران زبان و ادبیات فارسی، با توجه به این که این پیکره با بودجه عمومی فراهم آمده است، معتقدند که دسترس به آن باید عمومی یا به هرحال برای متقاضیان مقدور باشد. این درخواست تا به امروز هیچ گاه به صورت جمعی بیان نشده بود.

اما به تازگی جمعی از دانشجویان و پژوهشگران فعال زبان و ادبیات فارسی درخواست دسترسی عمومی به پیکره های متنی فرهنگستان را به صورت جمعی طرح نموده اند؛ پویشی رسمی و عمومی که از هنگام آغازش در مرداد 99 با حمایتی گسترده همراه شده است.

فعالان پویش دسترسی عمومی به پیکره فرهنگستان در متن نامه رسمی این پویش که به امضای بیش از 500 نفر رسیده است، نخست به چیستی و اهمیت پیکره ها اشاره نموده اند. آن ها با بهره گیری از توضیحات راهنمای استفاده از فرهنگ جامع زبان فارسی - که از سوی فرهنگسان منتشر شده است - نوشته اند پیکره زبانی مجموعه ای خام از داده های زبانی نوشتاری یا گفتاری است و هرگونه پژوهشی درباره زبان و توصیف و تحلیل آن، از جمله فرهنگ نویسی، دستورنویسی، گویش شناسی و جز آن ها بدون اتکا به پیکره های زبانی، نتایج سودمندی به دست نخواهد داد. این پویش در این نامه به دسترسی آزاد پژوهشگران به اغلب پیکره های زبانی جهان اشاره نموده و از پیکره هایی چون پیکره ملی آمریکا، پیکره ملی بریتانیا و پیکره مرجع آلمان نام برده که دسترسی به آن ها برای پژوهشگران آزاد است.

این پویش، با اعلام نارضایی از امکان دسترسی محدود به پیکره - که تا امروز تنها در اختیار اعضای گروه فرهنگ نویسی و نهایتا بعضی اعضای دیگر فرهنگستان بوده است - جز آن که به اهمیت کلی و اساسی پیکره های رایانه ای در پژوهش های زبانی اشاره نموده است، شرایط همه گیری کرونا را نیز دلیل مضاعفی برای عمومی ساختن دسترسی به پیکره های رایانه ای فرهنگستان می داند. این مطالبه علمی و دانشگاهی، بدون حاشیه و بی آن که سراغ رسانه ها و جنجال سازی برود (و شاید به همین دلیل) پیروز شده بسیاری از افراد شناخته شده مطالعات زبان و ادبیات فارسی، از جمله بعضی اعضای پیوسته و وابسته خود فرهنگستان را با خود همراه کند. ژاله آموزگار، مصطفی جیحونی، محمدجعفر یاحقی، حسین معصومی همدانی، محمود بی جن خان، رسول جعفریان و اکبر نحوی بعضی از این همراهان هستند.

در هفته های گذشته بعضی پاسخ های غیررسمی، غالباً از اعضای گروه فرهنگ نویسی فرهنگستان، به این پویش داده شده است که بعضی آن را نشان دهنده مواضع فرهنگستان می دانند. این پاسخ ها مسائل فنی و نرم افزاری را مانع عمومی شدن پیکره دانسته اند، چرا که موجب کند شدن دسترسی اعضای گروه فرهنگ نویسی خواهد شد یا احتمال دست کاری در محتوای پیکره را پدید خواهد آورد. متخصصان نرم افزار معتقدند که این گزاره غیرتخصصی است. پویش فوق در کانال تلگرامی خود با مشورت با متخصصان حوزه برنامه نویسی نشان داده است که اعضای این گروه می توانند پس از عمومی شدن پیکره نیز به فعالیت های ارزشمند خود چونان گذشته ادامه دهند. محدودیت ها و کاستی های پیکره فعلی فرهنگستان در پژوهش های ادبی از دیگر دلایل مخالفان است. پویش معتقد است حق دسترس عمومی به پایگاه داده ای که با بودجه عمومی فراهم آمده فارغ از کارآمدی پیکره است و مسئولیت استفاده صحیح پژوهشگران از پیکره، و در نتیجه مسئولیت کاستی های پژوهش های ایشان درصورت جایگزین کردن این پیکره به جای جست وجوی جامع با خود ایشان است و طبیعتا نقدی از این جهت متوجه پیکره نخواهد بود. امروز نیز اعضای فرهنگستان برای پژوهش های شخصی خود از این پایگاه داده بهره می برند و در تحقیقات باکیفیت به استفاده از آن نیز بسنده نمی نمایند. عمومی شدن این پایگاه داده ظن برخورداری این اعضا از رانت پژوهشی را رفع خواهد نمود و درعین حال ناقض قانون حق تکثیر نیز نخواهد بود؛ چرا که این پیکره به صورت گسسته طراحی شده است؛ یعنی شامل شواهد لغات است و نه تمام متن ها، و افراد را از خرید کتاب بی احتیاج نمی سازد.

نامه رسمی پویش در 18 آذر 99 به دبیرخانه فرهنگستان زبان و ادب فارسی تسلیم شده است و در انتظار واکنش اعضای فرهنگستان است. شاید پاسخ مثبت به این درخواست همگانی و ایجاد زمینه عمومی کردن دسترسی به پیکره همان فرصتی باشد که به فرهنگستان و به خصوص رییس آن رو نموده است، که هم با اعطای حقی دریغ شده از جامعه به آن، نام نیکی از خود در تاریخ باقی بگذارد و اثبات کند فرهنگستان نهادی است در خدمت جامعه، هم نشان بدهد فعالیت هایش محدود به واژه سازی نیست و این پیکره بزرگ و مفید را، چونان یکی از نتایج این فعّالیت ها، در اختیار عموم فارسی پژوهان، فارسی زبانان و ایرانیان قرار دهد.